احكام وقت

فصل اوّل : احكام وقت
س . اوقات نماز را بيان فرماييد.

ج . اوقات نماز بر چهار قسم است:

اوّل: وقت مختصّ.

دوّم: وقت فضيلت.

سوّم: وقت مشترك.

چهارم: وقت اِجزايى.

وقت مختص و مشترك در نمازهاى يوميه

و وقت مختص از براى هر نماز، آن مقدارى است كه ممكن باشد ـ به حسب حال شخص ـ تحصيل شرايط در آن وقت و اداى آن نماز در آن؛ و اگر از پيش، واجد شرايط باشد، [ وقت مختص ] همان مقدارِ اداى نماز است [ و ] بس.اما آن كه وقت مختص به ظهر است، مقدار اداى ظهر از اوّل ظهر است؛ و آن كه مختصِّ به عصر است، مقدار اداى عصر از آخر وقت عصر است. و آن كه مختص به مغرب است، به قدر زمانى است كه بتوان نماز مغرب را در آن به جا آورد؛ و آن كه مختصّ به عشا است، مقدار اداى چهار ركعت از آخر نيمه شب است و ما بين اينها وقت مشترك است.
1 . يعنى نيمه اول، لكن احتياط، رعايت آخر شب است براى وقت اضطرارى عشائين؛ پس اگر به مقدار پنج ركعت باقى است هر دو نماز را به قصد مافى الذمه به جا آورد؛ و اگر كمتر از اين مقدار را ادراك نمايد اگر چه وقت يك ركعت باشد، نماز عشا را به قصد امر فعلى احتمالى به جا آورد و بعد از آن احتياطاً عشا را بعد از قضا مغرب قضا نمايد.و اظهر عدم جواز تاخير عشائين از نصف اول شب و عدم جواز تأخير مغرب از مقدار قبل از انجام عشا قبل از نيمه شب است. و احوط در صورت تأخير عشائين از نصف اول، عدم تأخير از نصف دوم شب است، بلكه به قصد مافى الذمه، هر دو را به جا آورد و در آخرِ نيمه دوم، معامله اختصاص عشا است، چنانچه گذشت. اظهر در اول وقت عشا، بعد از وقتِ اختصاصِ مغرب است نه بعد [ از ] سقوط شفق مغربى، چنانچه مصرّحٌ به در موثّق در جماعت رسول اللّه ـ صلّى اللّه عليه وآله وسلّم ـ و موثّق ديگر در جمع بين عشائين در حضر، قبل از سقوط شفق و دو موثق ديگر در نماز عشا، قبل از سقوط شفق است بر طبق مشهور.

وقت نافله ظهر و عصر

ابتداى وقت نافله ظهر، اول زوال است؛ و جواز تقديم بر آن مطلقا و خصوصاً خائف فوت در وقت، خالى از وجه نيست؛ اگر چه احتياط آن است كه در صورت تقديم بر وقت كه افضل محافظت بر وقت است و در صورت تأخير از فريضه حتى در نافله عصر، به رجاى مطلوبيّت فعليّه به جا آورد و قصد اداى در وقت مفضول در اوّلى، و قصد ادا يا قضا در دومى كه نافله عصر است، ننمايد اگر چه از وقت نافله عصر كه معيَّن است، گذشته باشد.و انتهاى وقتِ نافله ظهر، دو قدم است؛ كه يك ذراع و دو سُبعِ شاخص است و مرتبه دانيه فضيلت، مثل شاخص است؛ و انتهاى فضيلت نافله عصر، بعد از فعل ظهر تا چهار قدم كه چهار سُبع شاخص است [ مى باشد ]. و مرتبه بعد از آن، تا دو مثلِ شاخص است.

وقت فضيلت

و از اين جا معلوم مى شود وقت فضيلتِ هر يك از ظهر و عصر كه به ملاحظه نافله آنها است، يا به ملاحظه مصلحت تسهيل و تخفيف مطلق و ابراد در صَيف. و الحاق غير به آن به طورى كه در تمام اين وقتِ معيّن، هر وقت فريضه را با نافله اش به جا آورد، حايز فضيلت وقت شده است بنا بر اظهر، نه آن كه وقت فضيلت، آخر ذراع يا مثل مطلقا به استثناى مقدار فعل ظهر در آخر [ باشد ]، به طورى كه براى فضيلت بايد منتظر آخر ذراع يا مثل باشد، كه بعد از ذراع يا مثل، ايقاع ظهر كند، يا وقتى ايقاع كند كه به فراغ ظهر، ذراع يا مثل، منتهى شود؛ و در اين جا اظهر اوّل است، چنانچه مستفاد است از اختلاف نزول جبرئيلـ عليه السلام ـ در دو روز براى يك نماز، يا بيان وقتيّت ما بين اين دو وقت، يعنى براى فضيلت، نه اِجزاى فقط، بلكه جمع بين نصوص ذراع و مثل، نافى انتظار است براى ادراك فضيلت ظهر.

اظهر اين است كه بعد از ذراع و ذراعين، راجح، بَدء به فريضه و تأخير نافله است؛ و قبل ازاين حدّ، برعكس است.

و اگر از نوافل ظهر، قبل از گذشتن وقت فضيلت، ركعتى خوانده باشد، بعد مقدار قدمين گذشت، مى تواند اتمام كند تمام نوافل ظهر را، وگر نه ابتدا به فريضه ظهر مى نمايد و تأخير مى نمايد نوافل ظهر را.و هم چنان كه، نوافل ظهر و عصر را قبل از چهار قدم، مى تواند به جا آورد؛ و اگر به جا نياورد تا گذشتن چهار قدم، ابتداى به فريضه عصر مى نمايد.

و اگر ركعتى از نوافل را به جا آورده، مى تواند اتمام نوافل نمايد، بعد فريضه عصر را به جا آورد و با مجموع نوافل كه جايزاست ايقاع آنها در وقتى معامله يك نماز نمايد.

و احوط اقتصار در اكمال نوافل ظهر، به رعايت مُضىّ نصف قدمِ فقط است و در اكمال نوافل عصر، رعايت يك قدم در وقت فضيلت عصر است با رعايت تخفيف به نخواندن سوره و قنوت و نحو اينها.و همچنين است احتياط در اعتبار به ادراك يك ركعت تامّ از نوافل، نه اقلّ از يك ركعت. و اعتبار در مثل و مثلين، مماثلتِ زيادتى سايه شاخص، با شاخص است، نه با باقيمانده در حال نقصان، كه متّحد است با قدمين و ذراع و دو سُبع شاخص بنا بر اظهر.و مزاحمت مذكوره در غير روز جمعه با نماز جمعه، يا مطلقا، ثابت است؛ و در صورت تقديم فريضه براى عذرى مثل سهو و اعتقاد و ضيق، [ آيا ] وقت نافله باقى است، يا مثل صورت عدم عذر است؟ احوط عدم نيّت غير قربت است تا وقت فضيلت عصر و نوافلش نگذشته باشد.

ادا بودن نوافل و رواتب، در تمام روز

آيا نوافل و رواتب موقّته، در تمام روز ادا است و اوقات، حدودِ افضليّت آنهاست مطلقا، يا نه مطلقا مگر قضا بعد از وقت، يا تفصيل است بين علم يا خوفِ فوت در وقت كه تقديم مى شود به خلاف عدم عذر؟ اقوى اول است و احوط دوم و پس از آن سوّم.

تقديم و تاخير فريضه و نافله بر يكديگر

و اما نافله جمعه، پس جايز است تقديم آن بر زوال؛ و محلّ خلاف، نافله غير جمعه است، و بعد از مرتبه دانيه وقتِ نافله هر كدام، راجح ابتداى به فريضه است و و تأخير نافله آن به قصد قربت، چنانچه گذشت.مرجع رجحان مذكور، اولويت فريضه به اين وقت است، نه قضا بودن نافله؛ پس اگر به جا آورده شود نافله در همان وقت قبل از فريضه يا بعد از آن بدون عذر در تأخير، اقلّ ثواباً مى شود از نافله مقدّمه بر آن وقت، يا مؤخّره از فريضه براى عذرى در تأخير.و اولويّت فريضه بعد از وقت فضيلت، ثمره ظاهره تعدّدِ وقت، به حسب فضيلت و اِجزا است، وگر نه مقتضاى فضيلتِ مبادرت و مسارعت به خير، افضل بودن ايقاع فريضه در هر وقتِ مقدّم از ايقاع آن در وقت مؤخر از آن است بين دو وقت اختصاصى با مساوات در ضمايم.

وقت نافله مغرب و عشا

وقت نافله مغرب، [ بعد ] از فراغ از به جا آوردن نماز مغرب در اول وقت [ است و امتدادِ [وقتش، تا ذهاب حمره مغربيّه است. و بعد از فراغ از مغرب و نوافلش، جايز است ايقاع عشا، اگر چه ذهاب حمره نشده باشد، با عذر و بدون آن.و مستحب، تأخير عشا است تا ذهاب حمره مغربيه، پس اگر تا ذهاب حمره، تلبّس به نافله نكرده، مشغول به فريضه مى شود؛ و اگر يك ركعت نافله به جا آورده مزاحمت تمام چهار ركعت، با فريضه عشا، بى وجه نيست (الغاءً للخصوصيّة فى الظُهرين). و در كمتر، اتمام، اولى است در نمازى كه تلبّس به آ ن كرده است.وقت وتيره نافله عشا، ممتدّ است به امتداد وقت عشا، حتى بنا بر امتدادش تا طلوع، و احوط رعايت عدم انفصالِ غيرِ متعارف از فريضه، و نيز احوط ختم نوافل مقصوده به آن است قبل از خوابيدن.

وقت نماز شب و مراد از نيمه شب شرعى

وقت نماز شب، بعد از نصف شب است؛ و تقديم بر نصف، براى ضرورت و خوف فوات، جايز است، و هر چه به فجرِ ثانى نزديكتر باشد، افضل است.و مراد از نصف، «منتَصف بين غروب آفتاب و طلوع فجر ثانى» است بنا بر اظهر؛ و معرّف بودنِ انحدارِ نجوم براى نصف، منافى اين تنصيف و موجب اعتبار به نصف مابين غروب شمس و طلوع شمس نيست.

وقت نافله صبح

و ابتداى وقت دو ركعت نافله فجر، بعد از فراغ از نماز شب در وقت آن است، و مستمرّ است [ وقت آن ] تا بعد از فجر ثانى؛ و ممتد است تا طلوع حمره مشرقيّه كه بعد از آن، تقديم فريضه مى شود بر نافله بنا بر احوط در عمل به استحباب نافله فجر.

تذّكر

و اما وقت اختصاصى ظهرين و اشتراكى آنها و وقت فضيلت و اِجزاى آنها، به ترتيبى است كه در متن ذكر شده است و وقت اختصاصى و اشتراكى عشائين، به ترتيب مذكور در متن با احتياط مذكور در حاشيه است.

وقت فضيلت نماز عشا

و ابتداى فضيلت عشا، سقوط شفق است و بعد از به جا آوردن مغرب، مجزى است مطلقا، اگر چه عذرى نباشد و سقوط نكرده باشد شفق مغربى بنا بر اقوى.

ميزانِ وقت مختص

و اعتبار در وقت مختصّ، به حال مصلّى در سرعت و بُطؤ طبيعى قرائت و اذكار و قيام و قعود است. و اما در اتيان به مستحبات و عدم، پس محتمل است عادت و توسّط؛ و احتياط، در رعايت اقل واجب است؛ و اين احتياط در بعض فروضِ انجام دادن، ترك نشود، مثل تطويل مقدّمات و انجام دادن ذى المقدمه سهواً به نيّت عصر.

خواندن نمازى در وقت اختصاصى نماز ديگر

و چنانچه عصر را مثلاً، در وقت مختصِّ به ظهر به جا آورد سهواً، باطل است.در اثنا اگر ملتفت شد، عدول به ظهر، اظهر است؛ و اگر التفات، بعد از دخول در مشترك بود، عدول بى مانع است؛ و اگر در اين فرض، التفات، بعد از نماز شد، عصراً صحيح است بنا بر اظهر.و اگر به مثل سهو، عصر را بخواند بعد معلوم شود، و از وقت، چهار ركعت مانده باشد، احوط اتيان ظهر است به قصد مافى الذمه، و همچنين اگر از وقت، يك ركعت مانده باشد؛ و اگر كمتر باشد، ظهر قضا است.و امّا در صورت فوت ظهر تا زمان اختصاصى عصر، پس مقتضاى اختصاص، عدم صحت ظهر است در آن وقت اداءً مطلقا؛ و احتياط به قصد مافى الذمه، ترك نشود در ادا يا قضا بودن ظهر. و اما اگر قضا نمايد ظهر را با غفلت از عصر، يا با التفات و عصيان به ترك واجب، پس ممكن بلكه اظهر، تصحيحِ قضاى ظهر، به نحو ترتّب است؛ چنانكه بدون اين نحو، قضاى ظهرين در وقت اختصاص مغرب، صحيح است، پس اختصاص، مربوط به اداى شريكه است فقط.

و اگر ادراك كرد مقدار پنج ركعت را در آخر وقتِ ظهرين، واجب است [ كه [هر دو نماز را اداءً به جا آورد و همچنين در آخر عشائين، پس اختصاص به عصر و عشا به معنى آن كه مناط اداى سابقه شريكه [ باشد ] نخواهد بود.و در وقت اختصاصى و اشتراكى، فرقى بين عصر و ظهر و مغرب و عشا نيست. و همچنين اگر ادراك كرد يك ركعت عصر را در وقت اختصاصى، به جا مى آورد آن را اداءً، اگر چه سه ركعت آن، در اختصاصِ مغرب واقع شود، يعنى آن وقت، مناط ادائيّتِ غير مغرب نخواهد بود نه آن كه ما به الاداءِ، براى غير مغرب نخواهد بود؛ بلكه ممكن است اختصاص مغرب بعد از فراغ از عصر در فرض مزبور، به منزله تطهيرات محتاج اليها در فعل مغرب باشد؛ لكن اظهر اين است كه حال آن، حال ساير واجبات اهم از فوريّت مغرب است و با اختصاص وقت به مغرب به معنى متقدم، منافات ندارد،زيرا اختصاص،غير از فعليّتِ تكليف واهميت آن است ازهمه واجبات،و لذا اگر غفلت از عصر كرد ومغرب را به جا آورد اداءً صحيح است.

نماز غفيله

و از جمله نمازهاى مستحبى در شب، نماز غفيله است به ترتيب مذكور در خبر «هشام بن سالم» منقول از «مصباح» و «فلاح السائل»، بلكه اطلاق مذكور در خبر «سكونى» است. و [ آيا ] وقت آن، مابين مغرب و عشا است، يعنى بين فعل اين دو، يا وقت اختصاص به هر دو، يا وقت مختص به مغرب و وقت فضيلت عشا كه بعد از سقوط شفق است؟ اول و سوّم، محتمل است؛ و احوط، اخير است بعد از فعل مغرب در اول وقتش. و اظهر جواز تداخل است در اين نماز با نافله مغرب.

سقوط و عدم سقوط نافله در سفر و اماكن تخيير

در سفرِ موجب قصر، نافله نمازهاى چهار ركعتى روز، ساقط مى شود؛ و ساقط نمى شود نوافل مغرب و نماز شب با سه ركعت شفع و دو ركعت نافله فجر.

و وتيره نافله عشا، اظهر عدم سقوط آن است در سفر؛ و احوط اتيان آن است به رجاى مطلوبيّت.و اظهر عدم سقوط رواتب نهاريه در اماكن تخيير است، اگر چه فريضه را در خارج ايقاع نمايد، يا قاصد آن باشد، يا قصراً در داخل ايقاع نمايد، بلكه ثابت است نافله با عدم تعيّن تقصير؛ و همچنين ثابت است در صورت تعيّنِ اتمام بر مسافر، مانند كثير السفر.و ساقط است با تعيّن قصر، اگر چه به سبب خوف و فريضه صلات خوف باشد. و اگر حاضر است و ناوىِ سفر [ موجبِ ] تقصير و نمازِ در سفر قصراً است، مى تواند نافله را در حضر بخواند؛ چنانچه مى تواند فريضه را تماماً بخواند و نيّت تقصير و فعليّت آن، موجب ترك نافله در حضر نيست، به خلاف مسافرى كه ناوى اتمامِ در منزل باشد [ كه [ نمى تواند در سفر، نافله را به جا آورد و اگر چه واقعاً نماز را تماماً در منزل هم بخواند.

مشروعيّتِ قضاى نوافل نهاريه سفر در شب

و اظهر مشروعيت قضاى نوافل نهاريه سفر است در شب، هم چنان كه نماز شبِ مسافر، در روز قضا مى شود، اگر چه قضاى نهاريّه سفر در شب، تأكّد ندارد.

دو ركعتى بودن نمازهاى مستحبى، غير از «وتر» و «اعرابى»

نافله مطلقه، مقيّد است به تشّهد و تسليم در هر دو ركعت بنا بر اقوى در غير «وتر» و نماز «اعرابى»؛و مراد از وتر يك ركعت اخيره نماز شب، بعد از دو ركعت شفع با سلام جدا از وتر است. و اظهر در تشخيص معناى حقيقى، همين است كه مقابل شفع است، نه مجموع سه ركعت با فصل، اگر چه مورد استعمال هست مانند اوّلى.

وقت فضيلت و وقت اجزايى در نمازهاى يوميه

امّا وقت فضيلت در نماز ظهر، از وقت زوال آفتاب است از دايره نصف النهار در

1 . و معلوم مى شود به حدوثِ سايه بعد از انعدام، در مواقع مسامته؛ و به زيادتى، بعد از نقصان، در غير آن مواقع كه غالب ازمنه است در غالب امكنه؛ و به خروج سايه از خطّ نصف النهار كه به مثل «دائره هنديّه» استخراج شود به طرف مشرق؛ و به ميل آفتاب به جانب ابروى راست، براى كسانى كه نقطه جنوب را در امكنه شماليّه، تحصيل نموده و استقبال آن نقطه نمايند.

عدم تفاوت وقت فضيلت در تابستان و زمستان

و تسويه «شتاء» و «صيف» هم در خبر «محمد بن حكيم»، منصوص و موافق ظاهرِ مشهور است، بلكه قائل به فرق بين ازمنه نيست برحسب منقول از «مصابيح».

و مراد از منصوص در اين جا، دخولِ غايت است به قدر اداءِ فريضه، و اين يكى از دو وجه است كه اشاره به آنها مى شود و اين هم اختصاص به تابستان ندارد، مگر به عنوان إبراد كه خواهد آمد در ظهر.سمت راست، تا اين كه سايه، مثل شاخص شود. و وقت فضيلت نمازِ عصر، بعد از نماز ظهر است تا آن كه سايه شاخص، دو مثل آن شود، ولى امتداد وقت فضيلت تا بعد از مثل و مثلين، به مقدار اداى فريضه، در خصوص تابستان، منصوص است.و بعد از فضيلت نماز ظهر و عصر، وقت اجزايى است، امّا اجزايى ظهر، بعد از فضيلت ظهر است تا آخر وقتش؛ و اما اجزايى عصر، دو وقت است: يكى پيش از وقت فضيلت و يكى بعد از وقت فضيلتش تا آخر وقتش؛و وقت فضيلت مغرب، از وقت غروب است تا برطرف شدن شفق مغربى و آن،

1 . و اعتبار، به سقوط قرص است از ارض مستويه فعلاً يا تقديراً. و احتياط استحبابى، در رعايت زوال حمره از ناحيه مشرق، به ناحيه مغرب است، زيرا جمع عرفى بين طائفتين متعارضتين، واضح و موجب حمل بر احتياط و استحباب است.و با اين ترتيب، نوبت به مرجِّحات صدور ـ از قبيل شهرت و مخالفت عامّه ـ نمى رسد، بلكه در «خلاف» غير اين قول را از اصحاب ما نقل نكرده، پس حمل كرده است روايات مخالفه را بر اماريّت يا استحباب. و كلام در وقت عشا اوّلاً و آخراً، مذكور شد.

وقت نافله شب

و وقت نماز شب، بعد از نصف شب است. و تقديم آن بر نصف، براى معذور و كسانى كه خوف فوت آن دارند ـ از هر سببى باشد ـ جايز است.

و آيا جايز است عمداً بدون عذر و خوف فوت، تقديم شود؟ در روايات معتبره، تصريح به افضليّت در وقت مذكور با امتداد در تمام شب شده است؛ و اين روايات موافقت دارند در اين جهت، با ظاهر آيه شريفه كه در سوره «مزمّل» است.اظهر تعدّد مطلوب است در «صلات ليل» و ايقاع در وقت، مثل نوافل نهاريّة و مثل كثيرى از مختصّات نوافل، و قياسِ به فرايض نمى شود.

و ممكن است مراد از حكايت اجماع، توقيت باشد، نه عدم مطلوبيّت مطلق، و افضليّت قضا، منافات با جواز تقديم ندارد، مثل معذور؛ بلكه مطلقِ در مطلوبيّت با تفاوت مراتب در وقت و بعد از وقت و قبل از وقت، ممكن است و فى الجمله ثابت است.

و در روايت «مرازم» اشاره به حكمتِ افضليّتِ قضا شده است. و شمول جواز تقديم براى معذور يا مطلقا، دو ركعت فجر را كه ادا است بعد از فجر، به ملاحظه جوازش در نماز شب، خالى از اشكال نيست، بلكه متيقّن از جواز تقديم، مقابلِ قضا است. و عدم تقديم در آن دو ركعت، احوط است، چنانچه منقول از «روض» است، به خلاف «وتَرْ» كه مقدّم مى شود مثل بقيّه صلات ليل. و اكتفاى به قصد قربت در مقدّم بر نصف و در غير اوقات خاصه در نوافل روز، طريقه احتياط است.بلكه احوط براى معذور و غير آن در تقديم صلات ليل، تأخير از عشا بدون نيتِ خصوص ادا يا تعجيل است، بلكه به قصد امر فعلى به جا آورد و اگر چه قصدِ ادا از معذور، خالى از وجهِ موافق با موثق «سماعه» در مسافر نيست.

وقت فضليّت نماز شب

و هر چه از نصف به فجر نزديكتر باشد، ايقاع نماز شب افضل است از تقديم بر آن، يعنى تقديم جميع، پس منافات با رجحانِ تفريقِ فى الجمله، بر دفعه واحده ندارد، افضليّت مذكوره، چنانچه مقتضاى اجماعِ منقول است. و شايد اين معنى، مغنى از تحقيق معناى «سَحَر» است كه ايقاع در آن افضل است، و دور نيست تفسير آن به سُدس اخير شب. و مقدار ايقاع نماز شب به نحو متعارف، تماماً داخل در سحر است يقيناً.

نهايت وقت نماز شب

و نهايت وقت نماز شب، بدايتِ وقت فريضه صبح كه طلوع «فجر صادق» است مى باشد و در اين وقت، نماز شب، قضا است، پس در صورت فوت نماز شب تا اين وقت، نافله صبح را به جا آورد و بعد فريضه صبح را از اول فجر صادق تا طلوع حمره مشرقيه، با استثناى قدر فريضه، يا بدون آن كه وقت فضيلت صبح است؛ و بعد از اين وقت، ابتداى به فريضه مى شود.

اگر چهار ركعت نافله شب را قبل از فجر به جا نياورده

و اين حكم ـ يعنى تأخير نماز شب ـ در صورتى است كه چيزى از آن را به جا نياورده باشد، يا آن كه كمتر از چهار ركعت به جا آورده باشد، كه دور نيست در اين دو صورت، تقديم فريضه با نافله اش، افضل از تقديم قضاى نماز شب باشد؛ لكن خصوص يك نماز كه به آن مشغول شده و يك ركعت را قبل از فجر به جا آورده، محتمل است كه قطع آن مرجوح باشد در صورتى كه شروع، به اعتقاد سعه وقت براى تمام نماز شب بوده است. و اگر در وقت شروع هم معتقد ضيق وقت بوده، پس طلوع فجر بعد از چهار ركعت، ضرر به اتمام نمى رساند؛ و قبل از چهار ركعت، شايد ترجيح در تأخير بقيّه است از فريضه صبح و نافله اش بعد از اتمام خصوص نمازى كه يك ركعت آن را قبل از فجر به جا آورده است اداءً، يا كمتر از يك ركعت به غير قصد ادا. و احتمالات ديگر، مرجوح مى باشد بالنسبه به مذكور، كه قريب به وجه سوّم از وجوه نه گانه مذكور در «جواهر» است.

اكتفاى خائف طلوع فجر به شفع و وتر

و دور نيست كه خايفِ طلوع فجر قريباً، اكتفا به وتر نمايد (سه ركعت، يا يك ركعت)، يا به اختلافِ خوف، و بقيّه را قضا نمايد بعد از فريضه صبح و نافله آن.

مراد از نيمه شب شرعى

مراد از نصف شب كه موضوع حكم عشائين و انتهاى وقت اختيارى آنها يا مطلقا و وقت نماز شب است به نحو مذكور، «نصف مابين غروب و طلوع فجر» است، نه «طلوع آفتاب».

اگر چهار ركعت نافله شب را قبل از فجر به جا آورده

و اگر چهار ركعت از نماز شب را به جا آورده، مى تواند اتمام كند نماز شب را، اگر چه طلوع فجر ثانى، بعد از چهار ركعت شده است، مادامى كه خوفِ فوتِ فضيلتِ فريضه نباشد، بلكه اولويّت تخفيف در اتمام به اكتفا به قرائت حمدِ تنها، خالى از وجه نيست، و مى تواند مشغول به فريضه و نافله اش بشود و بقيّه نماز شب را بعداً قضا نمايد.و در صورت اراده تأخير نافله از فريضه، پس اولى اين است كه اگر مى تواند وتر را با آنچه به جا آورده از چهار ركعت نماز شب، به جا آورد قبل از فجر صادق و بقيه نماز شب را قضا نمايد.

وقت نافله صبح

و وقت نافله فجر، قبل از فجر و فجر و بعد از آن تا طلوعِ «حمره مشرقيّه» است، كه بعد از آن، اَولى به وقت، فريضه صبح است.و امّا [ آيا ] راجح در اين صورت، تأخير نافله است، يا آن كه بعد از «حُمره مشرقيّه» وقت نافله، خارج شده است؛ و اگر در وقت اجزايىِ صبح به جا آورده شود و مفوِّت فريضه نباشد، صحيح نيست؟ مشهور دوّم و احوط است؛ و محتمل است اوّلِ فضيلتش بين الفجرين باشد و دسّ آن در نماز شب جايز است به نحو اعمّ از توقيت. و تقديم آن بر فجر اول منفرداً از نماز شب، مشكل است.

خواندن نافله و نماز قضا، در وقت فريضه

تنفّل در غير وقتِ فوتِ فريضه، جايز است اگر چه به غيرِ راتبه باشد، بلى گاهى فضيلت وقت يا اوّل وقت، فوت مى شود بلا بدل، و در وقت ضيق فريضه و فوت آن، مقارنِ ترك واجب است، نه آن كه خودش حرام باشد، پس صحّتش به نحو ترتّب، مانعى ندارد.و همچنين قضاى فرايض در وقت حاضره بدون تفويت حاضره [ جايز است ]، اگر چه شريكه، در وقت اختصاصِ به غير، صحيح نيست اداءً، چون در غير وقت است، نه چون تركِ واجب و مفوِّت آن است.

خواندن نافله براى كسى كه نماز واجب بر عهده اوست

و همچنين تنفّل از كسى كه بر او فائته باشد يا نماز واجبى به اجاره و نحو آن [ جايز است ]، چه مجتمع با فريضه حاضره باشد و چه مفترق، تطوّع در اوّل به راتبه باشد يا نافله ديگر.و نذرِ تطوّع، موجب خروج از محل بحث است اگر منذور، مطلق باشد؛ وإلاّ مبنى بر اختيار جواز تنفّل در وقت فريضه است، چنانچه گذشت

ميزانِ ادراك وقت در ثبوت قضا

چنانچه يكى از اعذارِ مانعه از تكليف به نماز ـ مانند جنون و حيض و اغما ـ در وقت، حاصل شد بعد از گذشتن مقدار يك نماز با ساير شروط به حسب حالِ مكلّف و ادا نكرده بود، قضا واجب است. و در صورتى كه كمتر از مقدارِ واجبِ اختيارى و اضطرارىِ محقّق، وقت داشته، قضا واجب نيست. و فرقى در اين حكم بين عذر در ابتدا و اثناى وقت نيست. و بعد از زوال مانع در آخر وقت، اگر ادراك كرد مقدار يك ركعت را در وقت با ساير شروط به نحو اعمّ از واجب اختيارى و به حسب حال مكلَّف، ادا واجب است؛ و بر تقدير ترك، قضا واجب است.و اگر كمتر از اين مقدار را ادراك كرد، ادا واجب نيست؛ و اگر ادراك كرد يك فريضه را، فقط همان يكى واجب است اداءً و قضاءً، مثل آن كه «حاضر»، ادراك كند مقدار چهار ركعت قبل از غروب را كه، فقط عصر واجب مى شود اداءً و قضاءً.پس اگر مقدار پنج ركعت را، قبل از مغرب، يا قبل از نصف شب، يا قبل از طلوع فجر ـ به قولى ـ ادراك كرد، هر دو فريضه ـ يعنى ظهرين و عشائين ـ در دو وقت مذكور، واجب مى شود اداءً؛ و اگر به جا نياورد، قضاى آنها واجب است؛ و اگر فقط مقدار چهار ركعت را ادا كرد قبل از غروب، فقط عصر واجب است اداءً و با ترك، قضاءً؛ و فقط عشا قبل از نصف شب واجب مى شود اداءً، و اگر ترك كرد، قضاءً، چنانچه ذكر شد، نه مغرب و عشا هر دو بنا بر اظهر كه شروع در وقت اختصاصى در شريكه سابقه جايز نيست، اگر چه الحاق به يك ركعت سابقه كه ادراك كرده جايزاست با تمكّن از يك ركعت از شريكه لاحقه، چنانچه مستفاد از روايت «داود بن فرقد» است.و اگر سهواً تقديم عصر كرد در وقت مشترك و فقط براى ظهر، وقت مختصّ، باقى است، احتياطاً در ظهر، قصد مافى الذمّه نمايد.و اگر مسافر، وقتِ مقدارِ كمتر از چهار ركعت براى عشائين دارد، عشا را به جا مى آورد؛ و چون بيش از يك ركعت وقت دارد، احتياطاً مبادرت به مغرب، بعد از عشا مى نمايد، به قصد مافى الذمّه.

بلوغ در اثنا يا بعد فراغ از نماز

اگر «صبىّ» يا «صبيّه» بالغ شد ـ به مثل سنّ ـ در اثناى نماز يا بعد از فراغ از آن، اظهر جواز اكتفا به آن نماز است در سعه وقت. و اظهر لزوم اتمام است در ضيق وقت از نماز واجبِ اختيارى، فضلاً از اضطرارى؛ و احوط عدم اكتفا، به مندوبه از واجبه است مطلقا.و اگر مابعد از بلوغ، كافى براى يك ركعت نباشد، پس احوط اتمام است. و در صورتِ تمام، يا آن كه بلوغِ مذكور بعد از فراغ از نماز مندوب باشد، قطعاً قضا واجب نيست در صورت مذكوره.

حكم علم و ظن و اطمينان به دخول وقت

متمكّن از تحصيلِ علمِ به دخول وقت، نمى تواند اكتفاى به ظنِّ به دخول وقت،در قطعِ استصحاب نمايد.و اظهر جواز اعتماد به اذان عدلِ عارفِ به وقت است،فضلاً از عدلين عارفين.و احوط با تمكّنِ از تحصيل علم يا ظنّ اطمينانى، تأخير است تا وقت حصول آنها؛و اين احتياط در صورتى كه رفعِ ترديد،به مجرّد نظردرافق مى شود قطعاً يا احتمالاً،لازم بلكه فى الجمله متعيّن است.

فقدان علم و اماره به وقت

و در صورت عدم تمكّن ازعلم و امارات معتبره،پس مثل اعمى و محبوس، به ظنّ غالب،اگر چه حاصل از قول غير باشد، اكتفا مى نمايد،اگر چه احتياط درتأخير مفيدِ علم يا اطمينان يا ظنّ اقوى است؛و در غير اينها با احتمال علم يا اطمينان به سبب تأخيروتعذّر آنها فعلاً،پس اگر احتمال ظفر به موجب علم يا اطمينان از غير ناحيه تأخير يا اماره معتبره مى دهد،احتياط در تأخير است.و اگر منحصر است علم و اطمينان در تأخير مفيد آنها، محتمل است جواز عمل به مطلق ظنّ در اوّل وقتِ حصول آن؛و احتياط در انتظارِ مذكور است،اگر مستلزم عسر و حرج نباشد.

اتيان نماز قبل از وقت با ظن به وقت

چنانچه به جا آورد نماز را با ظنِّ معتبر در آن حال،و بعد از فراغ معلوم شد كه تمام آن نماز، قبل از دخول وقت بوده، باطل است و لازم است اعاده يا قضاى آن.و همچنين است تبيّن بعد از دخول در ركوع ثالثه،مگردرصورتى كه عدول به فائته يا نافله، مشروع باشد كه بر اين تقدير، با عدول صحيح مى شود تا محل عدول باقى باشد، چه قبل از ركوع ثالثه باشد يا بعد از آن.و اگر داخل شد وقتِ غيرِ مختصِّ به شريكه قبل از فراغ،اگر چه قبل از تحقق سلام باشد،صحيح است اگر دخولش در نماز با ظنّ،كافى در جواز دخول بوده؛و همچنين اگر قاطع بود به دخول وقت.

حصول علم يا تذكّر به دخول وقت در وسط نماز و بعد از آن

و امّا با مصادفت [ به ] علم به دخول، در اثنا يا بعد از فراغ، با مطلق جهل يا نسيان به موضوع يا حكم، با حصول قصد قربت و موافقت تمامِ نماز با وقت، پس ظاهر، صحّت آن است؛ بلكه اظهر صحّت است در صورتى كه به رجاى دخول به جا آورد با عزم [ به ] اعاده بعد از سئوال و اجتهادِ مقدور، اگر كاشف بشود از عدم دخول در وقت شروع با مصادفت تمام نماز با وقت، اگر چه علم يا حجّت، متاخّر بوده حصول آن.اگر ناسى، در اثناى نماز متذكّر شد، جايز است قطع و استيناف بعد از مراعات، و احوط اتمام به رجاى مصادفت و اعاده بعد از رعايت و انكشاف عدم مصادفت تمام يا بعض با دخول وقت است؛ و اظهر جواز اكتفا به آن است بعد از ظهور مصادفت تمام با وقت بعد از مراعات به علم يا ظنّ موظّف.

عدم تفاوت ظنّ به دخول وقت و ظنّ به خروج وقت

در ظنّ مسوِّغ نماز، فرقى بين ظنّ به دخول وقت يا خروج آن نيست، پس اگر با ظنّ به وقت، نماز را اداءً خواند، بعد از فراغ يا در اثنا، معلوم شد خروج، يا آن كه با ظنّ به خروج، نماز را قضاءً خواند، بعد يا در اثنا، معلوم شد بقاى وقت و نيّت را در اثنا تغيير داد، نماز صحيح است بر طبق انكشاف با قصد امرِ فعلى مستمرّ تا آخر اگر چه در تطبيق معذور بوده است بنا بر اظهر.

وقت فضيلت نمازهاى يوميه و موارد استثنا

افضل، اتيان هر نمازى در اوّل وقت فضيلت آن است در غير مواردى كه استثنا شده است.و فضيلت عشا، ادراك مى شود در اوّل سقوطِ شفق مغربى؛ و قبل از اين وقت، مجزى است، مثل بعد تا نصف شب.و آيا ادراكِ فضيلت مى شود قبل از سقوط براى فارغ از نافله مغرب، يا غير متنفّل؟ محلّ تامل است در غير معذور.و افضل براى متنفّل، تأخير ظهر است تا قدمين؛ و براى عصر، تا چهار قدم. و با تأخير تا مثل و مثلين، وقت فضيلت آنها ادراك مى شود براى متنفّل، لكن اظهر افضليّت رعايت قدمين و چهار قدم است.و اندازه تفريقِ مسلّم از حضرت رسولـ صلّى اللّه عليه وآله وسلّم ـ معلوم نيست، و ممكن است [ كه [با رعايت مصالح اوقات و ترخيص و تسهيل بر امّت مختلف بوده؛ بلكه اگر متّفق بود، به نحو متواتر نقل مى شد، چنانچه جمعِ بدون علّت هم، ثابت است از ايشان، بلكه افضليّتِ تأخير مطلقا، براى غير معذور و مُتنفِّل، ثابت نيست، واللّه العالم. مفيض از «عرفات» تأخير مى اندازد مغرب را تا رسيدن به «مزدلفه»، كه در آن جا هر دو نماز را جمع نمايد، اگر چه نماز مغرب تا ربع شب طول كشد و اين افضل از تقديم است.و عشا مطلقا، تأخير آن از ذهابِ شفقِ مغرب، افضل است، يا براى خصوص متنفّل، چنانچه ترديد در آن گذشت.متنفّل تأخير مى اندازد ظهرين را از اوّل وقت تا نافله را تمام كند، يا قدمين و چهار قدم اگر چه متنفل نباشد، يا براى خصوص متنفل.و تأخير عصر، تا چهار قدم براى متنفّل يا مطلقا، ثابت است و تا مثلين، واجد مرتبه اى از فضيلت هستند، لكن رجحان تأخير آن بر اول وقت مطلقا، ثابت نيست؛ و همچنين نسبت به مثل در ظهر، چنانچه گذشت.و از عمل نبى اكرمـ صلّى اللّه عليه وآله وسلّم ـ استحباب تفريق، براى غير متنفل ثابت نيست و بر تقدير تسليم، ازيد از دو قدم و چهار قدم، ثابت نيست. مستحاضه كبرى ظهر را تأخير مى اندازد، تا به عصر به يك غسل، اكتفا نمايد، و همچنين در مغرب و عشا به نحوى كه در محلّش مذكور است؛ و جايز نيست دو نماز را با يك غسل به جا آورد با تفريق به نحو متقدّم در محلّش.

و تأخير صاحبان عذر، به رجاى ارتفاع عذر، اگر واجب نباشد، راجح است؛ و همچنين [ راجح است ] تأخير براى ضرورات غير لزوميّه و مُكمّلات عبادت. و اكتفاى مربّيه به يك غَسلِ جامه براى ظهرين، و همچنين [ راجح است ] تأخير [ براى [ كسى كه بر او قضا لازم است تا ادا نمايد واجب قضايى را؛ و مدافعه حدثها؛ و انتظار يقين به وقت در وقت جواز عمل به امارات يا ظنّ، اگر واجب نباشد، تأخير؛ و مستعجل براى وصول به منزل و طلب اِبْراد در هواى گرم، و شايد مواردش از حيث رخصت و استحباب مختلف باشد. و اين ابرادِ مطلوبِ در ظهر، تا «مثل» است كه نهايتِ نفليّتِ آن است در غير واقعِ اِبراد.و از اين قبيل است تعجيل عصر «عرفه» به جهت اشتراك در ترك فضيلت اوّل وقت فى الجمله به نحو متقدّم. و بقيّه موارد استحباب تأخير، مذكور است در «شرح نفليّه» و «حدائق».

اشتغال به لاحقه در وقت ترك يا بطلان سابقه

اگر به اعتقاد به جا آوردن ظهر، مشغول به نماز عصر شد و در اثنا، متذكّر شد ترك ظهر يا بطلان ظهر را، عدول مى نمايد در نيّت، به ظهر، قبل از اين كه فعل ديگرى به جا آورد.و همچنين در عشا با عدم تجاوز محلّ عدول به دخول در ركنى از ركعت رابعه يا واجبى به نحوى كه مذكور مى شود.و بعد از اتمام ظهر يا مغرب، به جا مى آورد عصر يا عشا را هرگاه نماز را در وقت اشتراكى به جا آورده؛ و امّا اگر در وقتِ مختصِّ به آن كه عدول به سوى او مى كند باشد، پس خالى از اشكال نيست.و همچنين اگر نماز را در خارج وقت، به قصد عصر به جا آورد و در اثنا، وقتِ اختصاصىِ ظهر داخل شد و به عدول، نماز را ظهراً اتمام نمايد، اشكال مذكور در آن جارى است؛ و احتياط در اتمام بعد از عدول و فعل دو نماز بعد از فراغ، ترك نشود.و در مختصِّ به معدول عنه، عدول جايز نيست، چنانچه واضح است. و اگر متذكر شد بعد از فراغ، پس اگر در وقت اختصاصى ظهر يا مغرب، عصر يا عشا را انجام داده، اعاده مى نمايد بعد از ظهر، عصر را و بعد از مغرب، عشا را، مگر آن كه قصدش [ وظيفه فعليّه بوده و ] خطأ، در تطبيقِ وظيفه فعليّه و به منزله غلطِ در عبارت باشد، كه در اين صورت، صحيح است ظهر بر طبق وظيفه، نه قصدِ مبنىّ بر خطأ، و بعد از آن، عصر را به جا مى آورد.و اگر در وقتِ اشتراكىِ [ ظهر يا مغرب، عصر يا عشا را ] انجام داده، سابقه را به جا مى آورد، مگر در صورت قصد وظيفه فعليّه با خطأ در تطبيق، كه گذشت.و اگر داخل شد وقت مشترك در اثنا، اكتفا به آن نموده براى عصر و عشا، و سابقه را به جا مى آورد در فرض تذكّر بعد از فراغ.

عدول به نمازِ بعد

و اگر در اثناى ظهر يا مغرب، متذكّر شد به جا آوردن آنها را، جايز نيست عدول به لاحقه، مگر در صورتى كه قصد وظيفه فعليّه ادائيّه داشته و اشتباهاً تطبيق به ظهر يا مغرب كرده كه با نيّتِ مخصوصِ به لاحقه، اتمام مى شود، مثل صورت غلطِ در عبارت در نيّت.

تبدّل نيّت مسافر و مقيم در اثناى نمازِ در آخر وقت

مسافر اگر وقتِ چهار ركعت داشت و نيّت ظهر كرد و مشغول به آن شد و در اثنا، نيت اقامت كرد، نماز[ ش ] باطل است و عدول جايز نيست، پس قطع ظهر كند و شروع به عصر نمايد، لكن اگر نيّت، اختيارى است احتياط در ترك آن است.و اگر مقيمِ مشغول به عصر، نيّت سفر كرد، پس عدول مى كند به ظهر و بعد از آن عصر را به جا مى آورد؛ و اختيارى اين نيّتِ سفر واجب نيست على الاظهر.

اوقات مكروهه در نوافل مبتدئه

كراهت نماز «نافله غير موقّته» ـ به معناى اقليّت ثواب از مثل آن در غير اوقات خاصّه ـ ظاهر است در وقت طلوع و غروب و انتصاف آفتاب و بعد از نماز صبح تا طلوع و بعد از نماز عصر تا غروب، بلكه تا بعد از نماز مغرب؛ و دو ركعت وقت زوال روز جمعه، كراهت ندارد.و از تفسيرِ كراهت، ظاهر است كه نذر نافله در اين اوقات جايز و نماز هم صحيح و واجب مى شود بنابر اظهر، چه مطلق باشد نذر و چه مقيّد؛ بلكه مطلق واجبات از نماز را مى تواند در اوقات مذكوره به جا آورد؛و مكروه نيست بنابر اظهر، مثل قضاى فرايض و غير آن.و كراهت ندارد آنچه كه سبب مخصوصى دارد، مانند نماز زيارت و حاجت و طواف مندوب و قضاى نوافل مرتّبه مطلقا، و در خصوص بعد از فجر تا طلوع و بعد از عصر تا غروب، منصوص است در مكاتبه «ابن بلال» بنا بر اظهر در معناى روايت؛ و [ نيز كراهت ندارد ] نماز «احرام» و نماز «غدير» و «